U Ulcinju je početkom ove godine umrla Filje Kastrati, posljednja Afroulcinjanka, odnosno osoba čija su oba roditelja bili ulcinjski Crnci. Umrla je u 89-oj godini života.
Kada se pogleda bogata istorija Ulcinja, priča o afričkim robovima je nezaobilazna. Crnačko stanovništvo u Ulcinj je u šesnaestom vijeku donijela nesreća, kada su ih gusari doveli kao robove na svojim brodovima.
Crnogorci, a crnci? Mnogi bi rekli nemoguće, ali kada se pogleda bogata istorija Ulcinja, priča o afričkim robovima je nezaobilazna. Potomci robova i danas se mogu sresti u najjužnijem crnogorskom gradu, iako ih je ostalo veoma malo usljed protoka vremena.
Kada je Berlinskim kongresom 1878. Crna Gora priznata kao dvadeset i sedma evropska država, u Ulcinju je, kažu, postojalo stotinu crnačkih kuća. Već 1928. bilo ih je samo pet. Danas se crnci se teško mogu sresti na gradskim ulicama. Posljednji pravi crnac, legendarni Rizo Šurla, preminuo je prije 15 godina.
Crnačko stanovništvo u Ulcinj je u šesnaestom vijeku donijela nesreća, kada su ih gusari doveli kao robove na svojim brodovima. Ulcinjski gusari imali su tijesne veze sa gusarima iz Alžira, Malte i Tunisa, a u 17. i 18. vijeku bili su strah i trepet Mediterana, piše crnogorski “Dan”.
U ulcinjskoj istoriji stoji zapisano da se 1571. godine, nakon što su Turci zagospodarili ovim gradićem nedaleko od ušća Bojane, tu naselilo 400 berberskih porodica sa sjevera Afrike. Odlazili su često do Sudana i Konga, i od tamo silom dovlačili muškarce i žene, pa ih prodavali na Trgu robova u Ulcinju, koji je bio najčuveniji na Jadranu.
Tu su dovodili robove za prodaju sa svih strana, pogotovo iz mnogih primorskih gradova. Kažu da su tu prodali i Servantesa i njegovog brata Rodriga. Robovi su bili prisiljeni da služe po bogatim kućama, ali su vremenom dobijali slobodu, uzimali crnogorska imena i prezimena, narodnost, ali ostajali vjerni islamu.
U knjizi “Ulcinj u Osmanskoj imperiji”, publicista Mustafa Canka piše da su se neki jednostavno prezivali Arap (crnac) ili su preuzimali prezimena brodovlasnika i kapetana koji su ih doveli iz Afrike u Evropu. Odijevanjem se nisu razlikovali od ostalih, oblačeći se “po turskom” kako je bilo uobičajeno u ta doba.
Prof. dr Đurđica Petrović, jedan od najznačajnijih etnologa druge polovine XX vijeka, u svom ekspozeu piše da je u Ulcinju 1878. bilo oko 100 kuća crnaca. Toliki broj Afrikanaca, prema njenim navodima, bio je rezultat prestiža ulcinjskih velikaša jer je veći broj posluge značio i veću reputaciju familije.
U svom radu, Petrović podsjeća da su ulcinjski pomorci i poslije 1878. nastavilli trgovinu robljem sve do balkanskih ratova i da su poznata imena petoro trgovaca iz tog perioda. U nekim istorijskim aktima pominje se i dobrovoljni dolazak crnaca, poput poznate crnkinje Zahre iz Sudana koja se udala za Ulcinjanina Hadži Halil Ficija, koji je tada bio major u turskoj vojsci, pišu podgoričke “Vijesti”.
Jedan od najpoznatijih robova u to vrijeme bio je Maksut “Arap”, Jusufa Bega. Korda priča da je njegov otac doveden iz Tripolija, a Maksut je kao dijete od dvije godine prodat Bećir Jusufu iz Ulcinja. On je u početku bio rob u Ulcinju, ali ga je kasnije oslobodio njegov gospodar Bećir. Oženio se i čak uzeo konja od svog bivšeg gospodara, te je počeo da obezbjeđuje egzistenciju prevozeći robu između Ulcinja i Bara.
Na proslavi jubileja na Cetinju 1910. godine i ustoličenju knjaza Nikole za kralja Crne Gore, među gostima se isticala snažna, impozantna figura Maksuta Arapa.
Kralj Nikola ponudio mu je mjesto jednog od svojih ‘perjanika’. Maksut je odbio tu čast, pravdajući se činjenicom da ne govori dobro lokalni jezik i da nema obuku za takvo mjesto. Osim toga, morao bi privremeno dati otkaz na poslu jer su perjanike mijenjali svaki mjesec – piše u zapisima.
Nakon Prvog svjetskog rata, gospodar Bećir ga je odveo u Istanbul jer su mu žena i kći umrle, a on je ostao sam bez rodbine. Ulcinjske starješine još uvijek ga se jako dobro sjećaju i svi stanovnici su mu izašli na ispraćaj kada je odlazio za Istanbul.
Maksuti je bio vrlo cijenjena osoba i uvijek je igrao ulogu pomiritelja u slučaju svađa između ulcinjskih crnaca. U Istanbulu se njegov gazda Bećir Jusuf nije mnogo brinuo o njemu. Budući da je bio star i nesposoban za rad, vratio se u Ulcinj, gdje je i umro u oktobru 1923.
RIZO JE NAJPOZNATIJI TAMNOPUTI CRNOGORAC
U toku Drugog svjetskog rata među velikim brojem partizanskih boraca iz svih krajeva ondašnje Jugoslavije našao se i crnac Rizo Šurla, iz Ulcinja. U jednoj od borbi bio je ranjen, pa ga drugovi odvedoše u partizansku bolnicu i dadoše mu prvu pomoć. Jovanka, kasnije supruga Josipa Broza Tita, zadesi se u bolnici i tokom obilaska ranjenika ugleda Riza, pa se prilično iznenadi, piše “Dan”.
“Odakle ste vi, druže” – upita ga ona.
“Iz Ulcinja” – odgovori Rizo.
“Gdje je taj Ulcinj, u kojoj državi Afrike” – upita opet Jovanka.
“Nije u Africi, drugarice Jovanka” – reče joj Rizo.
Jovanka se za čas zamisli, pa opet upita: “A što ste vi po nacionalnosti?”
“Crnogorac!” – reče joj Rizo ponosno.
“Hm!! – opet se zamisli Jovanka, pa nastavi:
“Nisam znala da su Crnogorci crnci! Mislila sam da su bijelci, ovako, kao mi!”
Rizovi potomci i danas su u Ulcinju. Mario Šurla (51), Rizov sin, ima kratku, kovrdžavu kosu i visok je skoro dva metra. On i njegov sin Rizo pripadaju čistokrvnoj lozi afričkih crnaca.
Riza su sa šest godina poveli u Dubrovnik, kod bogatog trgovca Đuste Težaka, ali ne da bi radio već zbog atrakcije. On ga je čuvao, hranio i školovao. Kasnije je kod Težaka radio u tamošnjoj kafani “Dubrovnik” kao pomoćni radnik. Život ga je potom odveo prvo u Zagreb, gdje je radio kao konobar u hotelu “Esplanada”, a potom i u beogradskom “Mažestiku” – priča Mario očev životni put.
Za vrijeme rata, Rizo je u Beogradu radio kao fotograf da bi se 1944, prijavio za Sremski front, gdje je i bio ranjen. Poslije rata, Rizo se vratio u Ulcinj. Radio je kao konobar u “Jadranu” a 1952. otvorio fotografsku radnju kao porodični biznis.
Oženio se i Ulcinjkom Nadom i tako prekinuo običaj da se crnci žene isključivo crnkinjama koje su isto kao on stizali u Ulcinj. Za dvadeset godina nikla je radnja na Pristanu, ispod prvih zidina Starog grada. Tu je Rizo svakog dana uzimao svoj fotoaparat i odlazio na posao. Mještani pričaju da su sa Rizom svi htjeli da se slikaju.
Svi crnci koji danas žive u Ulcinju, kako kaže Mario, direktni su potomci njegovog dede, ali su on, njegov sin Stefan i bratanić Renato, jedini potomci sa muške strane.
Ulcinjski crnci prezimena su uglavnom dobijali po porodicama u kojima su služili i živjeli. Tako je bilo i sa Marijevom familijom.
“Rizo mi je govorio da su naši preci služili kod ulcinjske familije Šurla. Otuda nam i prezime. Rizo je kasnije uz Šurla dodao i Arap kao drugo prezime. Njegov brat Dželjo i bratanić Džani prezime Šurla, zamijenili su prezimenom Arap. Ja sam zadržao samo Šurla kao uspomenu na našu prošlost priča Mario za podgoričke “Vijesti”.
Riza Šurla preminuo je 2002. godine, i uprkos tome što pravih tamnoputih potomaka afričkih robova skoro da više nema u Ulcinju, ostali su fakti koji će još dugo podsjećati da je na ovdašnjem prostoru nekada živjela crna populacija. (Naj portal)
https://www.youtube.com/watch?v=ZV64pdKdN38&t=111s&ab_channel=IgorStegic
